PARATHËNIE

Me rastin e promovimit të librit të autorit "E drejta zakonore e Labërisë,” në vitin 1994 dhe të ribotimit në vitin 2002, opinioni shoqëror lab, shtroi nevojën e përgatitjes dhe të botimit të Kanunit të Labërisë.

Në përgjigje të këtyre kërkesave, me ndjenjën e dashurisë, të respektit, të përgjegjësisë e të detyrimit moral ndaj popullit të saj, si bir i Kurveleshit, pas një pune disavjeçare, përgatita dhe kodifikova Kanunin e Labërisë.

Botimi i këtij Kanuni pasqyron me vërtetësi kulturën e lashtë juridike të popullit të kësaj krahine, si pjesë përbërëse e kulturës shpirtërore e materiale të kombit shqiptar.   

Labëria është bashkësi etnokulturore e formuar në një territor autokton, zonë ndër më të mëdhatë etnografike, me shtrirje gjeografike mjaft të gjerë (me më shumë se 500 fshatra), në Jugperëndim të Shqipërisë, me gjuhë, zakone e tradita kulturore të përbashkëta.

Ajo ka qenë treva e kaonëve të periudhës ilire që përmend Tukidi (629 p.e.r) Labëria, siç është shprehur Sami Frashëri është Arbëria që përfshin nga Lumi Vjosë deri në detin Jon. Të dhëna më të plota me vlera historike, gjeografike për Labërinë japin specialistët e sotëm prof. dr. Muzafer Korkuti, Halo Abazi, etj.

Përsa i përket veprimit në hapësirë të Kanunit të Labërisë, mund të thuhet me siguri se ai zbatohej në fshatra të Vlorës, në Himarë, në Bregdet në tërësi, në Kurvelesh, në Rrëzomë, në Kardhiq, në Rrëzë të Tepelenës, kudo gjetkë ku banojnë bashkësi labe, si edhe në Mallakastër e në shkallë më të kufizuar deri në qytete të Gjirokastrës, të Delvinës, Tepelenës e Vlorës.

Eqerem Vlora shkruan se: ²Shumica e lexuesve, nuk dinë fare që në Shqipërinë e Jugës, ka qenë (deri dje) në veprim një ²ligj i zakonit² ndërmjet popullatave malore të Labërisë, të Toskërisë dhe të Çamërisë…….

Nuk quhesh kudo njësoj: në Toskëri (që nga Korça e deri në Përmet) e quanin ²Kanuni i Adetit² në Çamëri e quanin shkurtazi ²Adeti², vetëm në Labëri (Lumi i Vlorës, Himarë, Kurvelesh) e quanin ²Kanuni Papa Zhulit² dhe më shpesh ²Kanuni i Idriz Sulit²(Shejzat, Romë 1957, Nr23 f.56 - 61).

Kjo pikëpamje është përkrahur edhe nga autorë të tjerë, sipas të cilëve e drejta zakonore që u ruajt gjatë pushtimit osman vepronte jo vetëm në krahinat autonome (Malësi e Shkodrës, Mirditë, Himarë) por edhe në zonat e tjera malore të banuara të Kosovës, Dibrës, Elbasanit, Tiranës, Beratit, Skraparit, Mallakastrës, Vlorës, Labovës, Kolonjës, Korçës, Pogradecit, Çamërisë etj dhe zbatohej nga të krishterë e myslimanë, njëlloj nga të gjithë. Kanunet, zakonet, adetet të marrura në unitet me origjinën, historinë, gjuhën, kulturën dhe vlerat morale të përbashkëta dëshmojnë identitetin shqiptar.

Që këtej del se Kanuni i Labërisë është pjesë përbërëse dhe variant kryesor i kanunit popullor mbarëshqiptar, i bazuar në filozofinë e vetëqeverisjes vendore.

1. Rëndësia e botimit të Kanunit të Labërisë

Parë nga këndvështrimi, jo vetëm i shtrirjes gjeografike të saj, por edhe nga këndvështrime të tjera, botimi i Kanunit të Labërisë, paraqet rëndësi historike, etnokulturore, juridike dhe kombëtare.

Populli i Labërisë, sikurse i gjithë populli shqiptar, i shquar për atdhedashuri e trimëri, ka bërë qëndresë shekullore dhe luftëra kundër pushtuesve të huaj, për liri e pavarësi kombëtare, për të ruajtur vetëqenien, identitetin kombëtar, gjuhën, zakonet e traditat e veta kulturore të trashëguara nga paraardhësit e tyre – ilirët.

Këtë e favorizonte edhe pozicioni gjeostrategjik, me terren malor e bregdetar dhe me potencial të madh njerëzor, luftëtarësh me përvojë.

Për këtë dëshmojnë, veç të tjerash, kryengritjet e Himarës në shekujt e parë të pushtimit turk, që patën jehonë edhe jashtë vendit, kryengritjet e  Kurveleshit në vitet 1831-1839 e sidomos ajo e vitit 1847, e udhëhequr nga luftëtari i shquar Zenel Gjoleka nga Kuçi. Kryengritjet në Labëri vazhduan kundër reformave të Tanzimatit në vitin 1908, kryengritja e përgjithshme për fitoren e pavarësisë kombëtare në vitin 1912.

Në vargun e tyre mund të përmendet edhe Lufta e Vlorës kundër pushtuesve italianë në vitin 1920 e deri tek epopeja e lavdishme e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare (1939-1944), në të cilën populli i Labërisë tregoi vlerat e larta të atdhedashurisë, heroizmin masiv për liri, pavarësi e demokraci.

Shembulli i gjallë i Labërisë, ashtu si ai i trevave të tjera të Shqipërisë deri në Kosovë e më gjerë ku banojnë shqiptarë, në luftën për liri e pavarësi kombëtare kundër pushtuesve të huaj, është tepër domethënës për të vërtetuar ato që ka thënë albanologia e njohur angleze Edith Durham se: “Perandoritë e tjera erdhën e ikën, por ato kaluan mbi shpinën e shqiptarit, si ujët mbi shpinën e rosës… dhe ai ruajti zakonet dhe identitetin e tij”(Durham: Brenga e Ballkanit 1991, f.104). Kjo ishte vetëmbrojtje e mirëfilltë shoqërore për individët dhe shoqërinë.

2. Në Kanunin e Labërisë sanksionohen në unitet etika, një sistem vlerash të larta morale si dhe parimet themelore juridike të mbrojtjes së nderit, burrërisë, fisnikërisë, besës, mikpritjes, bujarisë, parimet e barazisë, së gjakut, të lirisë, ashtu siç pasqyrohen në të drejtën zakonore mbarëshqiptare. Por në asnjë rast e drejta zakonore nuk mund të idealizohet dhe fetishizohet se është produkt historik i kohëve në të cilat ka vepruar.

Për ngjashmërinë e vlerave morale dhe të parimeve juridike të së drejtës zakonore shqiptare me ato të grekëve të vjetër të përshkruara në Illiadën e Homerit dhe në veprat e Sofokliut, Eskilit etj. kanë shkruar mjaft studiues të huaj që nga gjysma e shek.19-të. Edhe në kohën e tanishme studiuesi nga Japonia e largët prof. Kazuhiko Yamamoto, i cili ka bërë hulumtime të posaçme për problemet e etikës së Kodit zakonor (Kanunit) shqiptar në planin krahasues, shpreh mendimin se: “Edhe struktura etike e shoqërisë homerike, e përbërë nga besa, nderi, miku, gjaku, buka dhe hakmarrja duket se i përket kategorisë etike të një shoqërie pa autoritet shtetëror, përfaqësuar më së miri nga struktura etike e Kanunit”.[1]

Ky krahasim i përshtatet më mirë Kanunit të Labërisë, për shkak të fqinjësisë së saj me Greqinë dhe të marrëdhënieve e të ndikimeve më të mëdha të ndërsjellat në kulturën e jetën e të dy popujve që nga lashtësia. Të dy popujt kanë dhënë e kanë marrë nga njëri tjetri.

Ky opinion i autorit të paanshëm japonez ka rëndësi për të treguar lashtësinë e kulturës së popullit shqiptar, bashkëkohëse me atë të grekëve të vjetër. Ai shërbeu  për të sqaruar se ky sistem i vlerave në një shoqëri pa autoritet shtetëror ushtron e mban gjallë sensin e drejtësisë në këtë shoqëri. Këto pikëpamje shpreh edhe autori austriak Valter Peinsipp.[2]

Aty shprehet qartë filozofia popullore për tu vetëqeverisur me drejtësi, sipas rregullave (normave) të së drejtës zakonore, të rrënjosura në mendje, të cilat i tregojnë se çfarë është e drejtë dhe çfarë jo, se ç’duhet bërë e çfarë jo, sesi të sillet njeriu.

Dhe këtë drejtësi populli i saj nuk mund ta gjente kurrë në ligjet e shteteve të huaj pushtues, por ai krijoi dhe jetoi me të drejtën zakonore të tij,me ligjet e veta të pashkruara, të trashëguar brez pas brezi nga të parët, për vetëmbrojtjen e bashkësisë dhe vetëqeverisjen në njësitë vendore. Këtu qëndron thelbi i Kanuneve shqiptare. Kjo filozofi e ligjit siç shprehet E.Durham, qëndron edhe mbi “dhjetë urdhrat e zotit”.

3. Kanuni është dëshmi e gjallë se bashkësia labe, që kur nuk ekzistonte autoriteti shtetëror e në vazhdimësi, nuk ka jetuar në anarki e në arbitraritet, por ka  ruajtur e zbatuar  normat e së drejtës zakonore për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore në mes njerëzve në fusha të ndryshme të jetës. 

Këto norma janë krijuar si rezultat i zhvillimit të marrëdhënieve shoqërore – ekonomike të grupit etnik dhe kanë vepruar brenda tij në truallin e Labërisë. Si formë e vetëdijes shoqërore ato kanë hyrë thellë në shpirtin e këtij etnosi dhe janë respektuar e zbatuar me fanatizëm nga bashkësia dhe çdo pjesëtar i saj, krejt natyrshëm, sipas traditës së përditshme, të pranuar nga të gjithë, pa forcën e shtetit, aq sa do ta kishte zili edhe çdo shtet i sotëm për zbatimin e ligjeve.

Kuptimi dhe rëndësia që ka pasur nderi për popullin e kësaj bashkësie kanë luajtur rol të madh në zbatimin e Kanunit.

Veç traditës e normave të moralit, që kanë qenë faktori kryesor, për zbatimin e Kanunit kanë ushtruar ndikim edhe feja e organizmat e vetëqeverisjes vendore, Këshilli i pleqve, gjyqi i pleqve dhe Kuvendi i burrave me autoritetin e tyre patriarkal.

Respektimi i këtyre normave lidhej ngushtë me vetëqenien e  vetëqeverisjes së këtyre bashkësive dhe të prestarëve të tyre, kurse mosrespektimi e vinte në rrezik jetën kolektive të bashkësisë e të individëve.

Këto rrethana kanë përcaktuar që bashkësitë dhe organizmat e vetëqeverisjes vendore të reagojnë ashpër ndaj të gjitha sjelljeve me rrezikshmëri shoqërore, me qëllim ruajtjen e unitetit të bashkësisë dhe mbrojtjen e individit. Natyrisht format dhe mënyrat e reagimit kanë ndryshuar gjatë zhvillimit historik të shoqërisë labe që nga bojkotimi, dëbimi e deri te vrasja e fajtorit. 

Në kushtet kur nuk kishte shtet shqiptar të pavarur, nuk kishte kushtetutë e ligje të tij, kanuni luante rolin e Kushtetutës për rregullimin e marrëdhënieve juridike të popullsisë së njësive të vetëqeverisjes vendore, përfshirë edhe Labërinë.