4. Zhvillimi historik i Kanunit të Labërisë.

Në shoqërinë shqiptare, si në çdo shoqëri tjetër njerëzore, në stadet më të hershme të saj janë njohur tabutë, si veprime të ndaluara. Shkelësit e tyre dënoheshin me dënime të ndryshme. Veç këtyre në shoqëri kanë vepruar normat e moralit, bazuar në filozofinë e së mirës e të keqes dhe përcaktonin se si duhej të silleshin njerëzit.

Gjithashtu u shfaqën zakonet, që kanë luajtur rol të rëndësishëm për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore në grupet etnike.

Me zhvillimin historik të shoqërisë, si pasojë e dallimeve ekonomike shoqërore, u diktua nevoja e shndërrimit të zakoneve në norma të së drejtës zakonore.

Megjithatë nuk mund të mohohet se edhe në Labëri kanë ekzistuar sisteme të ndryshme të së drejtës, bartës të së cilave kanë qenë grupe të ndryshme sociale e kulturore, ndaj të cilave veprojnë këto sisteme. Në literaturën historike e juridike të vendit e të huaj, është pranuar se perandoria bizantine, si ajo romake, ishte e detyruar tu njihte bashkësive të ndryshme etnike, përfshirë shqiptarët, format patriarkale të ekzistencës së tyre kombëtare si dhe normat e së drejtës zakonore për vetëqeverisjen vendore. Konkretisht kanë vepruar e drejta romake, bizantine (nga e cila është huazuar dënimi me prerjen e gjymtyrëve hundës, veshit etj) dhe sidomos sheriati, ligjet e shtetit osman, e drejta kishtare dhe paralelisht me to edhe e drejta zakonore, venomet, që përfaqësojnë pluralizmin juridik. Ato kanë pasur mbi të ndikime sidomos në marrëdhëniet  familjare e martesore.

Megjithatë, është gjithashtu fakt i pamohueshëm, se e drejta zakonore e Labërisë, dhe ajo mbarë shqiptare nuk u asimilua, por në përmbajtje të saj, ruajti karakterin origjinal shqiptar e kombëtar dhe vazhdoi të mbijetonte e të zbatohej në praktikë. Ajo ishte pjesë përbërëse e qëndresës së popullit kundër pushtuesve të huaj. Në rast se ajo do të ishte asimiluar gjatë pushtimit osman, atëherë njerëzit do të detyroheshin të zbatonin vetëm sheriatin dhe të humbitnin edhe gjuhën shqipe siç kanë humbur edhe njëzetmijë gjuhë të ndryshme.

Mirëpo, origjina e normave të së drejtës zakonore mbarë shqiptare, përfshirë atë të Labërisë, i përket lashtësisë, para pushtimit romak, që nga ilirët (shek.IV-I para erës së re). Sipas Shtjefën Gjeçovit  emri i së drejtës zakonore te shqiptarët e Shqipërisë së jugut lidhet me emrin e Pirros mbretit të Epirit. ²Krahu që i afrohet Gjirokastrës thonë: ²Me ba kuvënd mbas Kanunit të Pirrit² mbretit të Epirit.[1] Kjo është një hipotezë e ngjashme me atë të historianit Kasem Biçoku se Kanuni i Lekës ka lidhje me emrin e Aleksandërit të Madh, që mbetet objekt hulumtimi i diskutimit shkencor.

               Këto norma u përcollën në traditën gojore gjatë shekujve deri në gjysmën e parë të shekullit XX, gjithmonë në trajtën e normave të sjelljeve të pashkruara, që përbën karakteristikën kryesore të së drejtës zakonore.

Normat e së drejtës zakonore të përfshira në Kanun nuk kanë qenë statike në të gjitha kohët. Ato kanë pësuar evolucionin e tyre historik, janë ndryshuar e plotësuar me norma të reja, në përshtatje me kërkesat objektive të zhvillimit ekonomiko-shoqëror e kulturor të Labërisë.

E drejta zakonore e Labërisë, ndonëse ka origjinë që nga lashtësia, gojëdhëna popullore ia atribuon Kanunin Papa Zhulit nga Zhulati, shek.XI, i cili, flitet se ka qenë prift edhe si prijës i Kurveleshit i njohur nga normanët gjatë pushtimit të tyre (1081). Figura e Papa Zhulit i takon kohës së Bizantit, çka dëshmon se gjurmët e Kanunit të Labërisë gjenden qysh atëherë dhe kanë vepruar në praktikë krahas monokanonit bizantin. Për këtë legjendë ka shkruar edhe Eqrem Vlora (Shejzat 1957) pavarësisht se ende nuk janë gjetur dokumente të shkruara.  

Është interesant fakti se kjo gojëdhënë për Papa Zhulin në Labëri, ka shumë ngjashmëri me atë në Malësinë e Veriut, që i atribuon Kanunin mesjetar Lekë Dukagjinit, apo Kanuni i Skënderbeut, ndonëse edhe për këta nuk ka dokumente arkivore.

Sipas mendimit tonë, të shprehur edhe më parë, as Lekë Dukagjini dhe as Papa Zhuli nuk ka qenë e nuk mund të ishin krijuesit e kodifikuesit e Kanunit, derisa normat e Kanunit kanë origjinë shumë më herët, por, në rastin më të mirë ata mund të kenë bërë ndonjë ndryshim të normave të vjetra për zëvendësimin  me norma të reja në përshtatje me kërkesat e kohës, ose kanë ushtruar autoritetin e tyre për zbatimin e këtyre normave.

Veç asaj, në Kurvelesh gojëdhëna popullore nuk i jep ndonjë rol të veçantë Papa Zhulit, ashtu siç ndodh në malësi të Veriut për Lekë Dukagjinin ose për Skënderbeun.

Në vitin 1492, Porta e Lartë, i njohu zyrtarisht Himarës, si kryeqendër e kryengritjeve të Labërisë kundër pushtuesit osman, venomet e saj, të drejtën për t’u vetëqeverisur me normat juridike të saj. Himara, në shekujt XV dhe XVI përfshinte bregun e detit deri në Butrint dhe gjithë pothuaj Labërinë e sotme. Nga dokumente të mëvonshme del se në Himarë bënin pjesë fshatrat e Tepelenës, të Kurveleshit, Kudhësi, Smokthina, Mesapliku, Dukati, Tragjasi, Drashovica, Lapardha etj. (mbi 50 fshatra).

Shtegtarët anglezë që kanë vizituar Himarën në shek.XVII, K.Liku, E.Liri, J.Hobhaus etj shkruajnë për një kod zakonor të fortë që vepronte në Himarë. Dhe vetëm në gjysmën e parë të shek.XIX Himara u kufizua në shtatë fshatrat e njohura të Bregdetit: Himarë, Qeparo, Kudhës, Vuno, Pilur, Dhërmi dhe Palasë.

Njohja e venomeve vazhdoi edhe kur filluan të zbatoheshin reformat e Tanzimatit (1839).

Më vonë gojëdhëna popullore njeh Gjokutën nga Kuçi si ligjvënës, që mendohet se ka jetuar në mesjetë (1615), por edhe për këtë nuk ka dokumente të shkruara. Pavarësisht nga mungesa e burimeve arkivore, normat e së drejtës zakonore të Labërisë, kanë vazhduar të veprojnë gjatë shekujve.

Ndryshime në të drejtën zakonore të Labërisë njihen në shekujt XVIII-XX-të. Sipas gojëdhënës popullore këtu mund të përmenden Kuvendi i burrave, i mbledhur në Senicë (Delvinë) në (shek.XVIII) me përfaqësues nga Delvina, Zhulati, Filati, Smokthina, Himara, Vunoi, Qeparoi, Borshi, Piqerasi, Shevasija, Nivica, Tatzati, Kalasa, Kardhiqi, Lukova, e deri nga Lunxhëria.

Kënga popullore thotë:

               Gjëmon vendi nga oshtima

Vijnë kalorës, vijnë trima

Nga Himara, nga Smokthina,

Nga Labova nga Delvina…

……………………… …….

Fakti që Kuvendi u mbajt në një fshat që i përkiste besimit kristian me pjesëmarrjen e gjerë edhe të përfaqësuesve nga shumë fshatra që ishin kthyer në shekullin XVII-XVIII në  besimin mysliman, ishte me rëndësi politike kombëtare. Ai dëshmoi për tolerancën e madhe fetare që ekzistonte në Labëri që në shek.XVIII dhe njëkohësisht për qëndrimin e vendosur patriotik të popullit në mbrojtje të zakoneve e të traditave të tij.

 Me guxim e vendosmëri ai përballoi politikën shtypëse të pushtuesve osmanë, propagandën presionet e intrigat e Patriarkanës së Stambollit, politikën nacionaliste ekstremiste të shovinistëve fqinjë e të kishës ortodokse greke, për të përçarë e prishë harmoninë fetare për bashkëjetesë të banorëve të këtyre krahinave.

Pikërisht për këto arsye marrjen e vendimit të përbashkët të Kuvendit populli e quajti: “Në Senicë u bë palcimi” dmth. pajtimi, bashkimi. Megjithëse krahas së drejtës zakonore vepronte edhe e drejta kishtare përsëri në këtë ngjarje del qartë se e drejta zakonore zbatohej në praktikë pa u shkrirë me të drejtën kishtare e Sheriatin. Këto ligje të pashkruara ishin të njëjta për të gjithë pavarësisht nga përkatësia e besimit fetar, ndryshimi i fesë nuk kishte sjellë pengesë në zbatimin e së drejtës zakonore në Labëri, por ishte në harmoni me ndjenjat individuale të besimit fetar të të krishterëve e myslimanëve.

Mbështetur në realitetin shqiptar Faik Konica shprehet se në "Shqipëri ka ekzistuar toleranca fetare dhe është i vetmi vend i Evropës, ku nuk ka pasur luftëra fetare”. (Konica, vepra 1993)

 Në këtë kuvend u shqyrtua çështja e vjedhjes së një viçi në Bamatat (Delvinë) nga një person nga Lukova. Kuvendi e dënoi kusarin për 1 me 5 dhe 500 grosh gjobë, sa ishte sharti. Mirëpo ai nuk u bind e nuk e pranoi vendimin. Për këtë Kuvendi vendosi një normë të re dënimin me vdekje (me vrasje) për moszbatimin e vendimit të Kuvendit dhe për vjedhje të pasurisë së tjetrit.

Përsëri sipas gojëdhënës popullore Kuvendi i dytë i madh me rëndësi të veçantë historike për të drejtën zakonore të Labërisë u mbajt në shek.XVIII në Zhulat, te rrapi i Agait, poshtë qafës së Taroninës, nën drejtimin e burrit të shquar  të zakonit dhe agait Idriz Sullit.

Në këtë Kuvend morën pjesë burra të dalluar zakoni nga Kurveleshi, Himara, Bregdeti në tërësi, Rrëzoma, Smokthina, Delvina, Labova, Tepelena e deri nga Mallakastra, si Zenel Gjoleka, Hodo Nivica, Çelo Picari, Tafil Buzi, Belul Zoto, Fejzo Gjika, Ali Harmova, Lab Duka, Sheh Alia, Xhafer Demua, Rrapo Hekali (Mallakastra) e shumë të tjerë.

Kjo ngjarje e madhe ishte dëshmi tjetër e gjallë e bashkimit dhe e vëllazërimit të njerëzve, burrave të zakonit që i përkisnin besimit, kristian e mysliman për mbrojtjen dhe reformimin e së drejtës zakonore në Labëri, e përjetësuar në këngën popullore. 

                Në një variant  të  këngës popullore thuhet :

Tek rrapi  në Taroninë                          

Që është pranë Zhulatit                  

Seç e mblodhi miqësinë                  

Të lidhin ligat e fatit                          

Gjithë krahinat i ftuan                                  

Delegatët të dërgojnë                       

Kishin për të biseduar                        

Nga të gjitha anët rrodhën…..

Variant tjetër :

………………………..

U thotë Idriz Agai:    

Mbani vesh o kapedanë

Dhe ju bejlerë e  agallarë

Të madhe ju bëj rixhanë (lutjen)

Të lidhim mirë ixhanë (pajtimin)

  Kuvendi i burrave bëri shtesa e ndryshime të rëndësishme në Kanunin e vjetër, duke pranuar norma të reja, të cilat u njohën me emrin “Shartet e Idriz Sullit”. Ato janë zhvillim e pasurim i mëtejshëm i së drejtës zakonore të Labërisë, të cilat u kundërvihen ndikimeve të Sheriatit, që kishte filluar të zbatohej në Labëri pas reformave të Tanzimatit (1839).

E drejta zakonore në Labëri u qëndroi këtyre reformave e nuk u asimilua nga Sheriati dhe ligjet osmane.

Veçanërisht në Himarë e në zonën malore të Kurveleshit, që kishin një farë autonomie, Kanuni, si pjesë e qëndresës popullore kundër pushtuesve të huaj, u ruajt më fort e më kompakt për vetëqeverisjen vendore, ashtu sikurse këngët, vallet, vajtimet e kostumet popullore labe.

   Ndër ndryshimet më të rëndësishme mund të përmenden: Zgjerimi e forcimi i pronës private në dëm të asaj të përbashkët, prirja për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, posaçërisht të gruas, duke i njohur të drejtën për të punuar jashtë shtëpisë bashkë me burrat. Për këtë dha shembullin i pari vetë agai Idriz Sulli. Deri në atë kohë gratë e agallarëve, nën ndikimin e sheriatit, qëndronin  të mbyllura brenda dhe mbulonin fytyrën me perçe në disa zona.

 Normë tjetër e re ishte ajo e ndarjes së gruas, pa sjellë si pasojë vrasjen. Dhe për këtë e dha shembullin personal Idriz Sulli, i cili i tha dhendërrit ta ndante vajzën e tij dhe nuk do të prekej (vritej). Ngjarja kështu u zhvillua. Idrizi nuk e vrau. Një shart tjetër ishte që hajdutit të mos i pritej dora, siç veprohej më parë ( nën ndikimin e së drejtës bizantine dhe të kuranit), por të paguante njëfishin e sendit të vjedhur kur ishte jashtë shtëpisë, ndërsa brenda shtëpisë dyfishin ose pesëfishin dhe pesëqind grosh kallauz. Gjithashtu u vendosën dënime të rënda për krimin e tradhtisë.

Ali Pashë Tepelena (1740-1822) në pashallëkun e tij, krahas sheriatit për popullsinë myslimane dhe kanuneve kishtare për banorët e krishterë, zbatoi bujurditë (urdhëresat) e tij. Në raste të veçanta lejoi të zbatohej edhe e drejta zakonore vendase. Por, sipas gojëdhënës popullore Ali Pasha e vrau Idriz Sullin, sepse kërkonte të kufizonte veprimin e kanunit. Pavarësisht nga motivet, vrasja e këtij burrë zakoni të shquar ishte një krim i rëndë.

Pasi nënshtroi me forcë të armëve dhe futi në pashallëkun e tij edhe Sulin e Himarën (1798), Ali Pasha u përpoq të bënte organizimin gjyqësor në çdo qytet e krahinë dhe të zbatonte ligjet njëlloj si për myslimanët dhe të krishterët, sipas parimit të barazisë para ligjit.

Me këto masa synonte të bënte një hap përpara sipas modelit të shteteve perëndimore.

Gjithashtu ai kufizoi vrasjet për gjakmarrje dhe gjakmarrjen e zëvendësoi me dënime të tjera, si me pagimin e dietës (shpërblimin e gjakut) ose me dëbimin e deri me dënimin me vdekje, siç veprohej në shtetet e tjerë për vrasjet me dashje.

Për kufizimin e gjakmarrjes e të pasojave të saj (ngujimet) në Labëri kanë luajtur rol të madh Kuvendet e burrave që nga shek.XVIII e në vazhdimësi.

Ky fakt është një argument tjetër i fuqishëm në mbështetje të pikëpamjes që mbronte At Gjergj Fishta në parathënien e Kanunit të Lekë Dukagjinit kundër autorëve që shpreheshin  se gjakmarrja përcaktonte “barabarësinë e egërsinë e kombit shqiptar…”.

Mbas Kanunit – thotë Fishta, qi asht të shprehunit e shpirtit të Kombit shqiptar, vrasa asht e ndëshkueme me dekë (vdekje). (Parathënia e KLD, f.XXII)

Procesi i kufizimit gradual deri në zhdukje i gjakmarrjes në Labëri, është dëshmi e gjallë edhe kundër pikëpamjeve të Lombrozos e pasuesve të tij, që e shpjegojnë gjakmarrjen nga pozita biologjike dhe ia atribuojnë racës shqiptare, ndonëse dihet botërisht që ajo ka qenë fenomen historik – shoqëror ndërkombëtar, që ka lindur në bashkësinë primitive, si rrjedhojë e jetesës së përbashkët, e solidaritetit ndërmjet njerëzve, që përcaktonte vetëmbrojtjen në kushtet e mungesës së shtetit.

Megjithatë, si në zonat e tjera malore, edhe në Labëri, në një shoqëri ku nuk kishte autoritet shtetëror, hakmarrja në kuptimin e gjerë të fjalës, vepronte për rivendosjen e drejtësisë, si shpagim për rrahjen, fyerjen, shpifjen ose nga çdo veprim tjetër i padrejtë në dëm të palës së dëmtuar.

Në këtë kuptim edhe gjakmarrja ishte veprimi për marrjen e gjakut të babait, djalit, vëllait, xhaxhait, nipit nga babai të vrarë më parë. Derisa nuk kishte autoritet shtetëror për mbrojtjen e jetës, gjakmarrja funksiononte si mjet i vetëmbrojtjes. Krejt ndryshe është gjakmarrja në kushtet e funksionimit të shtetit. Ajo nga mjet e vetëmbrojtjes kthehet në vetëgjyqësi dhe është e dënueshme nga ligjet e shtetit.

Normat e së drejtës zakonore vazhduan të vepronin në Labëri  edhe pas shpalljes së Pamvarsisë Kombëtare dhe krijimit të shtetit kombëtar Shqiptar (28 Nëntor 1912).

Qeveria e Vlorës, e kryesuar nga patrioti Ismail Qemali, për shkak të gjendjes politike, ekonomike e shoqërore në të cilën ndodhej, të izolimit dhe veprimit fort të zakoneve e traditave të vjetra, lejoi përkohësisht normat e së drejtës zakonore, sidomos ato që kishin të bënin me rregullimin e hakmarrjes e të gjakmarrjes.

Ky qëndrim gjeti mirëkuptim jo vetëm në Labëri por edhe në popullatën e atyre zonave ku ishte problem gjakmarrja, e cila mbështeti qeverinë, siç ishte vendimi i krerëve të Malësisë së Veriut të datës 6 shtator 1913 të mbledhur në Krujë.

Në Kanunin e Zhurisë (1913), të miratuar nga qeveria e Ismail Qemalit, krahas normave juridike me karakter penal e procedural, ka edhe disa norma të së drejtës zakonore. Nga vitet 1913 Labëria u pushtua, u shkatërrua e masakrua nga andartet greke dhe, vetëm në gusht – shtator 1916, banorët e Kurveleshit të zhvendosur me dhunë, pas dy vjetësh u kthyen nga lumi i Vlorës në fshatrat e tyre të djegur e të shkatërruar krejtësisht, që ndodheshin nën pushtimin italian pas atij grek. Kjo gjendje vazhdoi edhe pas mbarimit, të Luftës së Parë Botërore (1918) dhe deri në luftën e Vlorës në vitin (1920).

Edhe gjatë këtyre pushtimeve të huaja, populli i Labërisë vazhdoi të vetëqeveriset për aq sa mundej, nëpërmjet së drejtës zakonore.     

Ndryshime e përmirësime të Kanunit të Labërisë nga pleqtë e zakonit dhe kuvendet e burrave janë bërë edhe në vitet pasardhës deri në vitet 20-të të shekullit XX, nga përfaqësuesit e fshatrave të Kurveleshit, të mbledhur në Gusmar në vitin 1921, i cili vendosi pajtimin e gjaqeve-hasmërive.

Me rëndësi të madhe historike, politike e juridike është Kuvendi (Kongresi) i Labërisë, i mbledhur në Kuç të Kurveleshit më 28 nëntor 1924, në një situatë, kur kishin fituar idetë e revolucionit demokratik të qershorit 1924 dhe qeveria e Fan Nolit kishte programuar reforma të thella ligjore. Ndërkohë normat e së drejtës zakonore vepronin ende me forcë në Kurvelesh. Në Kuvend morën pjesë delegatë jo vetëm nga Labëria, por edhe nga Kruja, Lumi i Matit, Mirdita, Shala e Dukagjini etj. Të gjithë këta delegatë ishin veteranë vullnetarë dhe i dhanë Kuvendit karakter kombëtar.

Komisioni organizator i Kuvendit shpallte se lufta kundër zakoneve të këqija është pjesë përbërëse e luftës për forcimin kombëtar dhe demokratik.

Një nga vendimet kryesore të Kuvendit ishte padyshim pajtimi i gjaqeve- hasmërive dhe ndalimi i hakmarrjeve, si një plagë shoqërore me pasoja të rënda, si dhe masat ndëshkuese kundër atyre që do të shkelnin këtë normë zakonore të Kuvendit. Kjo normë kishte karakter të thellë humanitar, sepse çlironte njeriun nga ankthi i vrasjeve për gjakmarrje dhe godiste mentalitetet e së kaluarës.

Gjithashtu u vendos ndalimi i zakoneve te vjetra patriarkale në marrëdhëniet familjare e martesore, sidomos ndalimi i fejesave të fëmijëve  të paralindur ose të fëmijëve të mitur, lirimi i grave nga punët e renda etj. Këto reforma pasqyronin idetë demokratike për emancipimin dhe barazinë e gruas me burrin.

Ndër faktorët subjektivë për reformat  që synonte të bënte Kuvendi një rol të veçantë pozitiv ka luajtur nisiatori, organizatori dhe drejtuesi i Kuvendit  juristi Sali  Hallkakondi nga Vranishti i Vlorës, njohës i zakoneve të vendit dhe i ligjeve  përparimtare të shteteve demokratike të asaj kohe, i cili pati mbështetjen e plotë të patriotit e intelektualit Halim Xhelo, ndonëse ky nuk mundi të merrte pjesë në Kuvend.

Në vendimet e këtij kuvendi hidhej një hap përpara për të realizuar idealet e rilindësve tanë të mëdhenj dhe vendimet e Kongresit të Lushnjës (1920), për zëvendësimin e së drejtës arkaike zakonore me ligje të reja përparimtare e demokratike.

Në vitet pasardhës (1928 - 1939), gjatë regjimit monarkist të Zogut dolën Kodet e rinj dhe ligje me orientim perëndimor, por megjithë atë, u njohën edhe kanunet e Lekës e të  Skënderbeut për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore të veçanta.

Labëria, jo vetëm ka qenë çerdhe luftëtarësh trima, por ajo është dalluar edhe për njerëz të tjerë të urtë, të mençur,pleq zakoni, interpretues e zbatues të mirënjohur të normave të së drejtës zakonore. Të tillë njihen në traditën gojore të shekullit të XX: Arif Mëhilli,(Kuç), Laze Malua në Tërbaç, Sali Hallkokondi në Vranisht, Zaçe Çelo në Mesaplik, Memo Meta në Brataj, Zoto Mahmuti në Ramicë, Hamit Selmani në Dukat, Riza Runa në Nivicë, Rrapo Çelua në Sevaster, Ismail Bezhani në Fterrë, Hito Zaçe në Golem, Arif Malo, Kadri Gjoleka, Xhafer Aliko në Kuç, Josif Kopali në Çorraj, Shaban Bineri në Fushë Bardhë, Neço Veizi e Jani Rexho  në Himarë, Beqir Velo në Kaninë, Odhise Kasneci në Vuno e sa e sa të tjerë.

Kërkoj falje në qoftëse nuk janë përmendur të gjithë ata që janë dalluar si pleq zakoni, por kjo thjeshte për arsye se në një parathënie nuk mund të zgjatesh pafund.

Megjithatë, kujtimi i tyre ruhet me respekt nga populli i Labërisë dhe nga autori.

Lavdia e brezave që na lanë trashëgimi këto vlera të mëdha kulturore, si gurë të çmuar në thesarin e kulturës kombëtare shqiptare është e përjetshme.